Sela i naselja

Prvi pisani tragovi o naseljima u Sićevačkoj klisuri datiraju iz 15. veka, kada se u turskom katastarskom popisu (1498.) navode Kunovica, Jelašnica i Prosek. Ova seoska naselja održala su svoj kontinuitet i tokom 16. veka, kada se pored njih prvi put pominju Gradište i Dolac. Ostala naselja se ne navode u pisanim dokumentima do 19. veka, ali je evidentno da su formirana pre i tokom 18. veka.

Sićevačka klisura je tokom turskog vladavine bila, zbog svojih geografskih karakteristika, izolovana od glavnih saobraćajnih pravaca i do 18. veka predstavljala jedno od najpoznatijih hajdučkih prebivališta i prihvatilište stanovništva Ponišavlja koje se od Turaka ovde sklanjalo u zbegove.

Iz ovakvih privremenih naselja formirana su početkom 18. veka Ostrovica i Sićevo, kao i Ravni Do, nastao u 18. veku ili početkom 19. veka. U to vreme su sasvim izvesno postojala i naselja Crnče i Lanište, koja su 1837/1838. godine premeštena sa prvobitne lokacije zbog epidemije kuge.

U drugoj polovini 20. veka dolazi do demografskog pražnjenje naselja (Kunovica, Ravni Do, Gradište, Crnče, Lanište, Dolac (selo), Prosek (selo), Sićevo (selo), Ostrovica (selo)), kao i raseljavanje naselja (Manastir). Istovremeno se javlja pojačana koncentracija stanovništva u novoformiranim delovima Proseka (Naselje Prosek), Ostrovice (Naselje Ostrovica), Laništa (Naselje Lanište), Sićeva (Naselje Sićevo i Naselje Sveta Petka) i Jelašnice (Hanovi, Rudnička kolonija).

Mreža naselja na području Sićevačke klisure deo je opština Niška Banja i Bela Palanka, pri čemu su sva naselja ruralnog tipa. Od jedanaest naselja, osam (Gradište, Crnče, Ravni Do, Ostrovica, Sićevo, Prosek, Manastir i Kunovica) pripadaju užoj naseobinsko-teritorijalnoj zoni, a tri (Dolac (selo), Lanište i Jelašnica) pripadaju široj naseobinsko-teritorijalnoj zoni Sićevačke klisure.

Kuće, dvorišta i okućje

Najstarije kuće u klisuri bile su primitivne, prekrivene slamom ili granjem, neokrečene. Imale su samo jednu prostoriju sa ognjištem, a stoka se čuvala u istoj kući zajedno sa ukućanima (odvojena od njih samo ogradom). Unutrašnjost kuća je bila zadimljena i čađava, jer nije postojao odžak. Dvorišta nisu postojala, a zgusnutost sela je bila evidentna.

Krajem 19. veka arhitektura je bila pod velikim uticajem Osmanlija. Kuće su evoluirale, dobile su temelj od kamena, odžak sa ognjištem, a stoka je izdvojena od kuće i „utorena“ u poseban deo dvorišta. S kraja vladavine Osmanlija kuće su imale i više prostorija, tavan i krov na četiri vode.

Početkom 20. veka kuće dobijaju prozore sa staklom, kreče se krečom, i grade strehe i tremovi (verande, čardaci), a kako je klisura bila vinogradarski kraj sve više i podrumi za smeštaj bačvi sa vinom. U njima je dominirao prirodni materijal: tugla, slama, drvo, tesani kamen, i po prvi put se prekrivaju ćeramidom. Između dva svetska rata nastao je tzv. nišavsko-moravski tip kuće.

U funkcionalnom pogledu, u 20. veku matricu ruralnih naseobina Sićevačke klisure činili su stambeni objekti, ali se sve više grade pomoćne zgrade za smeštaj letine, poljoprivrednih alatki, prevoznih sredstava, stoke, izdvojenih ognjišta itd.

Posle Drugog svetskog rata kuće su počele da dobijaju bolja konstrukciona rešenja, veći broj prostorija, trem, patos umesto zemlje, čvršći građevinski materijal (beton, crep, cement, ciglu, gvožđe). Dvorišta su počela da se diferenciraju u baštu, (ograđenu od stoke) i ekonomski deo u kome se obavljala privredna delatnost. Tako su se kuće u svom izgledu sve više udaljavale od svoje tradicionalne, nišavsko-moravske osnove.

Vikend naselja

Vikend naselja u Sićevačkoj klisuri sagrađena su u atraktivnim zonama očuvane prirode i dobre saobraćajne povezanosti sa Nišom, kao najbližim urbanim centrom, što je uz uticaj ostalih faktora pogodovalo procesu transformacije privremene (vikend) naseljenosti u trajnu (stalnu) naseljenost.